Proces starzenia się naszego społeczeństwa przyspiesza i w konsekwencji z biegiem lat przybywać będzie również emerytów. Dla wielu państw świata ten proces jest istotnym wyzwaniem i wymusza modyfikację istniejących systemów emerytalnych. W tym opracowaniu przyjrzymy się, jak działa powszechny system emerytalny w Polsce, jakie daje możliwości do samodzielnego oszczędzania na jesień życia oraz sprawdzimy, jak wygląda sytuacja materialna polskich seniorów.
Analizy i prognozy pokazują dość jasno, że społeczeństwo polskie starzeje się coraz szybciej. Według danych Eurostatu w latach 2009–2019 liczba osób powyżej 65. roku życia wzrosła w naszym kraju o 4,2 proc., a równocześnie współczynnik obciążenia demograficznego osobami starszymi wskazuje, że na jednego seniora w Polsce przypada ok. 4 osób w wieku produkcyjnym (co jest wynikiem lepszym od średniej unijnej). Analitycy Eurostatu podkreślają jednocześnie, że starzenie się większości europejskich społeczeństw jest tendencją, która rozpoczęła się kilkadziesiąt lat temu. Wiąże się z tym spadek dzietności oraz znaczący wzrost średniej długości życia. Na strukturę wieku ludności wpływ mają także migracje. Według szacunkowych danych GUS liczba osób, które wyemigrowały z Polski, wzrosła z 1 mln w 2004 r. do ponad 2,5 mln w roku 2017.
Według danych przedstawionych w szczegółowej „Prognozie ludności na lata 2014–2050” Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) za ok. 30 lat statystyczna Polka będzie dożywać 87 lat, zaś Polak – 82 (przy odpowiednio 82 i 74 latach w roku 2019). Do 2050 r. istotnie wzrośnie również mediana wieku ludności w Polsce – wynieść może bowiem nawet 52 lata, przy obecnie ok. 42. Analiza GUS z 2014 r. wskazuje, że Polska może stać się w połowie XXI w. jednym z najstarszych społeczeństw w Europie. Te dane mają istotne znaczenie dla systemu emerytalnego i jego funkcjonowania.
Konstrukcja powszechnego systemu emerytalnego w Polsce
Obowiązujący obecnie powszechny system emerytalny w Polsce został wprowadzony z początkiem 1999 r. Nowy system emerytalny (który objął z zasady osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r.; osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 r. objęte są starymi zasadami emerytalnymi) opiera się na zasadzie zdefiniowanej składki, czyli takiej, w której wysokość emerytury jest uzależniona od kwoty składek, jaką wpłacił do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (FUS) przyszły emeryt w okresie swojej aktywności zawodowej. Wysokość i liczba składek zapisywane są na indywidualnym koncie ubezpieczonego w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) oraz na jego subkoncie. Emerytura jako comiesięczne świadczenie wypłacana jest na wniosek ubezpieczonego po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego (w wybranych sytuacjach, omówionych później, możliwe jest przejście na wcześniejszą emeryturę), który od 2017 r. wynosi w Polsce 60 lat dla kobiet oraz 65 dla mężczyzn. Emerytura powszechna przysługuje wszystkim, niezależnie od tego, jak długie były okresy składkowe (choć muszą one istnieć choćby 1 dzień), jednak ma to znaczenie przy ustalaniu wysokości świadczenia.
Powszechny system emerytalny w Polsce cechuje konstrukcja złożona z trzech filarów:
Pierwszy filar jest obowiązkowy i jest to wspomniane wcześniej konto ubezpieczonego, prowadzone przez ZUS. Trafiają na nie środki pochodzące ze składek na ubezpieczenie społeczne (a konkretnie ich część na poziomie 12,22 proc. podstawy jej wymiaru ustalanej na poziomie przychodu). Środki zapisane na indywidualnym koncie w ZUS podlegają waloryzacji (zgodnie z ustalonym wskaźnikiem waloryzacji, uwzględniającym m.in. inflację). Środki na indywidualnym koncie ubezpieczonego w ZUS nie podlegają dziedziczeniu.
Filar drugi opiera się na subkoncie w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych oraz Otwartych Funduszach Emerytalnych (OFE). Jest on obowiązkowy i trafia tam pozostała część składki na ubezpieczenie emerytalne (czyli 7,3 proc. jej podstawy, w tym 4,38 proc. na subkonto ZUS). W 2014 r. ubezpieczeni mogli zdecydować, czy składka na poziomie 2,92 proc. przekazywana będzie do OFE. Jeśli się nie zdecydowali, całość składki przeznaczona na drugi filar trafiała na subkonto w ZUS. Otwarte Fundusze Emerytalne, zarządzane przez Powszechne Towarzystwo Emerytalne (PTE), gromadzą środki pieniężne i lokują je – najczęściej w formie długoterminowych inwestycji, a celem jest dodatkowe finansowe zabezpieczenie ubezpieczonego na czas emerytury. Zarówno jednak państwo, jaki i sam OFE nie gwarantują z założenia tego, że środki zachowają swoją wartość i nie zmaleją. O ile środki w OFE są inwestowane, o tyle te zgromadzone na subkoncie ZUS podlegają waloryzacji. Środki zgromadzone na subkoncie ZUS oraz przekazane do OFE podlegają dziedziczeniu, jednak nie istnieje możliwość ich wcześniejszej – niż przed osiągnięciem wieku emerytalnego – wypłaty.
Trzeci filar emerytalny jest nieobowiązkowy i składki na ten element systemu emerytalnego odprowadzamy sami, w zależności od tego, jaki produkt wybierzemy. W jednym z poniższych rozdziałów przedstawiamy specyfikę produktów dostępnych w ramach trzeciego filaru.
Jak wyliczana jest wysokość emerytury? Jest to iloraz podstawy obliczenia emerytury i średniego dalszego trwania życia. W podstawie obliczenia emerytury uwzględnia się zwaloryzowane składki na indywidualnym koncie ubezpieczonego w ZUS (jeśli byliśmy objęci ubezpieczeniem przed 1 stycznia 1999 r., to także zwaloryzowany kapitał początkowy, ustalany na podstawie wysokości wynagrodzenia i stażu ubezpieczeniowego sprzed 1999 r.) oraz środki zapisane na subkoncie ZUS. Średnie dalsze trwanie życia to prognozowana liczba miesięcy, przez które pobierana będzie emerytura, i ustalane jest to na podstawie tablic ogłaszanych przez prezesa Głównego Urzędu Statystycznego. Jeśli jednak obliczona w ten sposób wysokość emerytury jest niższa, niż wynosi najniższe świadczenie emerytalne (wynoszące od 1 marca 2021 r. 1250,88 zł), wówczas ZUS może podnieść do jego poziomu wysokość emerytury ubezpieczonego, jeśli osiągnął ustawowy wiek emerytalny oraz miał co najmniej 20 (25 w przypadku mężczyzn) lat okresów składkowych i nieskładkowych. Okresy składkowe to zasadniczo okresy opłacania składek na ubezpieczenie społeczne, zaś okresy nieskładkowe to wszystkie te, gdy składka nie musiała być opłacana, m.in. okres pobierania zasiłku chorobowego, opiekuńczego, świadczenia rehabilitacyjnego. Należy pamiętać, że świadczenie emerytalne objęte jest podatkiem dochodowym od osób fizycznych.
W jakim wieku możemy przejść na emeryturę? Powszechny wiek emerytalny w Polsce wynosi 60 lat dla kobiet oraz 65 lat dla mężczyzn. Nie jest to jednak jednoznaczne z tym, że wówczas zaczynamy pobierać świadczenie emerytalne, ponieważ możemy zdecydować się na to, by pracować dłużej. Wpłynie to korzystnie na wysokość emerytury, ponieważ – używając terminologii przyjętej przez ZUS – podniesie podstawę obliczania emerytury i skróci zarazem okres jej pobierania. Jednocześnie, gdy osiągnęliśmy wiek emerytalny i pobieramy świadczenie, nic nie stoi na przeszkodzie, byśmy mogli dalej pracować.
Rodzaje emerytur w Polsce
Podstawową emeryturą, której zasady pokrótce opisaliśmy powyżej, jest emerytura w wieku powszechnym. Przyznawana jest ona osobom, które osiągnęły powszechny wiek emerytalny, mają opłacone składki z tytułu ubezpieczenia społecznego lub emerytalnego przez przynajmniej jeden dzień. Emerytura taka może być przyznana także po innym świadczeniu – zasiłku emerytalnym, emeryturze pomostowej czy nauczycielskim świadczeniu kompensacyjnym. Wraz z osiągnięciem podwyższonego wieku emerytalnego dotychczasowe świadczenie zastępowane jest przez świadczenie emerytalne. Możliwe jest to również wcześniej – po złożeniu wniosku emerytalnego przez ubezpieczonego.
Innym rodzajem emerytury jest okresowa emerytura kapitałowa, przysługująca kobietom urodzonym po 31 grudnia 1948 i należącym do otwartego funduszu emerytalnego, które ukończyły powszechny wiek emerytalny i mają na subkoncie ZUS zapis sumy środków równy lub wyższy od 20-krotności dodatku pielęgnacyjnego. Wysokość okresowej emerytury kapitałowej ustalana jest przez podział środków zapisanych na subkoncie ZUS przez średnie dalsze trwanie życia. Taka emerytura przysługuje do dnia poprzedzającego dzień ukończenia 65 lat (czyli powszechnego wieku emerytalnego dla mężczyzn). Prawo do okresowej emerytury kapitałowej wygasa również w momencie śmierci osoby ubezpieczonej lub wyczerpania środków na subkoncie ZUS.
W wielu przypadkach przysługują także emerytury wcześniejsze, przyznawane przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego. Przysługują one wybranym grupom zawodowym. ZUS uwzględnia m.in. następujące rodzaje wcześniejszych emerytur:
Nauczycielskie świadczenia kompensacyjne – przysługują osobom, które przed złożeniem wniosku o świadczenie pracowały jako nauczyciel, wychowawca i pedagog, ukończyły określony wiek (w 2021 r. to 55 lat dla kobiet i 59 lat dla mężczyzn), mają co najmniej 30 lat stażu, w tym 20 lat pracy nauczycielskiej w wymiarze co najmniej połowy obowiązkowego wymiaru zajęć, i rozwiązały na swój wniosek stosunek pracy. Prawo do świadczenia ustaje w przypadku osiągnięcia prawa do wcześniejszej emerytury nauczycielskiej lub osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego.
Istnieją także emerytury poza powszechnym systemem emerytalnym. Regulowane są one na odrębnych zasadach. Są to m.in. emerytury służb mundurowych, których zasady przyznawania regulowane są Ustawą z dn. 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Straży Marszałkowskiej, Służby Ochrony Państwa, Państwowej Straży Pożarnej, Służby Celno-Skarbowej i Służby Więziennej oraz ich rodzin. Odrębne są również warunki przyznawania emerytur żołnierzom zawodowym oraz ich rodzinom, które reguluje Ustawa z dn. 10 grudnia 1993 r.
Poza powszechnym systemem emerytalnym są także tzw. emerytury rolnicze, przyznawane osobom podlegającym ubezpieczeniom w Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS). O emeryturę taką starać się mogą osoby prowadzące działalność rolniczą, które osiągnęły powszechny wiek emerytalny oraz posiadające okres składkowy 25 lat lub więcej.
III filar – produkty
III filar emerytalny, o którym wspomnieliśmy wcześniej, to efekt reformy emerytalnej z 1999 r. W założeniu III filar to instytucja, która pozwala dobrowolnie gromadzić oszczędności na poczet emerytury. Pierwotnie III filar stanowiły jedynie zakładowe pracownicze programy emerytalne (PPE), w których składkę (od 2000 r.) opłacał pracodawca, jednak już w 2004 r. oferta w ramach III filaru poszerzyła się o indywidualne konta emerytalne (IKE), na których mogliśmy sami gromadzić oszczędności z własnych środków. Rok 2012 przyniósł kolejny produkt – nieco zmodyfikowane względem IKE – indywidualne konta zabezpieczenia emerytalnego (IKZE). Od lipca 2019 r. uruchomiony został jeszcze jeden produkt – pracownicze plany kapitałowe (PPK), na poczet których wpłaca zarówno pracodawca, jak i pracownik.
W tym podrozdziale przyjrzymy się wszystkim produktom dostępnym w III filarze i przedstawimy ich specyfikę.
Pracownicze programy emerytalne (PPE)
Jak wspomnieliśmy, PPE były pierwszym elementem trzeciego filaru emerytalnego w zreformowanym systemie. Jest to dobrowolne świadczenie, które pracodawca oferuje pracownikom. Polega na wpłacaniu przez pracodawcę comiesięcznych składek na rzecz uczestniczących w programie pracowników (o wartości nieprzekraczającej 7 proc. wynagrodzenia pracownika
–uczestnika PPE). Pracownik również może z własnej kieszeni odprowadzać na swoje konto w PPE składkę dodatkową, nieprzekraczającą w skali roku 4,5-krotności przeciętnego prognozowanego wynagrodzenia (w 2021 r. to 23 665,50 zł).
Jaką formę może przyjąć pracowniczy program emerytalny? Według ustawy z 2004 r. może to być fundusz emerytalny, umowa o wnoszenie przez pracodawcę składek do funduszu inwestycyjnego, umowa grupowego ubezpieczenia na życie pracowników z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym lub w formie umowy z zagranicznym zarządzającym. W zależności od formy – różny może być zarządca środków zebranych w ramach PPE (pracowniczy fundusz emerytalny, fundusz inwestycyjny, zakład ubezpieczeń lub podmiot zagraniczny).
Kto może przystąpić do PPE? Pracownik zatrudniony u pracodawcy nie krócej niż 3 miesiące, którego wiek nie przekracza 70 lat. Pracownik zatrudniony u kilku pracodawców może korzystać z różnych PPE. Środki zebrane na indywidualnym koncie są własnością uczestnika, który może przenieść je – w przypadku końca zatrudnienia u danego pracodawcy lub likwidacji przez niego programu – do innego PPE lub na indywidualne konto emerytalne (IKE). Gdy uczestnik programu umrze, środki zgromadzone na koncie w PPE może podjąć osoba uprawiona, wcześniej przez uczestnika wskazana lub będąca jego spadkobiercą.
Kiedy można wypłacić środki zgromadzone w PPE? Zgodnie z ustawą możliwe jest to na wniosek uczestnika, który ukończył 60. rok życia (lub po ukończeniu 55. r.ż. w przypadku przyznania prawa do wcześniejszej emerytury), lub po ukończeniu przez pracownika–uczestnika 70. roku życia, jeśli wcześniej nie wystąpił on z wnioskiem o wypłatę. W przypadku śmierci uczestnika wniosek składa osoba uprawniona. Wypłata może dokonać się w formie ratalnej lub jednorazowej – pierwsze pieniądze powinniśmy otrzymać nie później niż 1 miesiąc od złożenia wniosku.
Indywidualne konto emerytalne (IKE)
IKE umożliwiają samodzielne gromadzenie środków na jesień życia. Takie konta mogą prowadzić zarówno banki, jak i zakłady ubezpieczeń na życie, fundusze inwestycyjne oraz domy maklerskie. Nasze środki na IKE mogą być zatem gromadzone na rachunku osobistym lub inwestowane. Warto pamiętać, że możliwa jest zmiana indywidualnego konta emerytalnego i transfer środków, choć instytucja finansowa może pobrać od takiego transferu opłatę (jeśli do zmiany doszło w ciągu 12 miesięcy od założenia IKE). Osoba fizyczna może posiadać w danym momencie tylko jedno indywidualne konto emerytalne i środki na nim może gromadzić tylko ta osoba.
Kto może założyć IKE? Zgodnie z ustawą może to być osoba, która ukończyła 16. rok życia (do osiągnięcia pełnoletności może dokonywać wpłat tylko w latach, w których otrzymała dochód wynikający ze stosunku pracy). Dodatkowy warunek dotyczy także osób, które chciałyby otworzyć IKE po ukończeniu 55 lat – wówczas musi złożyć oświadczenie, że w przeszłości nie dokonała wypłaty środków z IKE.
Czy istnieją limity wpłat? Zgodnie z ustawą suma wpłat w ciągu roku nie może przekroczyć trzykrotności przeciętnego prognozowanego wynagrodzenia (w 2021 r. limit wynosi 15 777 zł). W przypadku jego przekroczenia instytucja, w której posiadamy IKE, zobowiązana jest do zwrotu różnicy.
Kiedy możemy wypłacić zgromadzone na IKE środki? Chociaż jest to rozwiązanie nakierowane przede wszystkim na czas emerytury, zgromadzone środki możemy podjąć (w całości lub częściowo) w dowolnej chwili, jednak należy wówczas liczyć się z naliczeniem podatku od dochodów kapitałowych (19 proc.). Zwolnione z podatku przy wypłacie środków są osoby, które ukończyły 60. rok życia (lub 55. w przypadku wcześniejszego uzyskania praw emerytalnych) i dokonywały wpłat na IKE w ciągu co najmniej 5 lat kalendarzowych, przy czym ponad połowa ich wartości była wpłacona nie później niż 5 lat przed złożeniem wniosku o wypłatę. Wypłaty dokonuje się ratalnie lub jednorazowo, nie później niż 14 dni od złożenia wniosku. Po jej rozpoczęciu nie będzie jednak już możliwe dokonywanie dalszych wpłat na IKE oraz ponowne otwarcie indywidualnego konta emerytalnego.
Co dzieje się ze środkami IKE w przypadku śmierci oszczędzającego? Posiadacz IKE może wskazać osobę uprawnioną do wypłaty środków. Taka osoba może jednak nie tylko wypłacić gromadzone na IKE środki, lecz także przenieść je na własne IKE lub PPE. Jeśli oszczędzający nie wskaże osoby uprawnionej, wówczas zgromadzone środki trafią do jego spadkobierców.
Indywidualne konto zabezpieczenia emerytalnego (IKZE)
Wprowadzone w 2012 r. IKZE opierają się generalnie na zasadach indywidualnych kont emerytalnych (IKE), jednak istnieje także kilka różnic między tymi dwoma produktami. Zasadniczą jest możliwość odliczenia składek na IKZE od dochodu, co należy wykazać w corocznej deklaracji PIT. W przypadku indywidualnego konta zabezpieczenia emerytalnego obowiązuje również inny roczny limit wpłat niż w przypadku IKE. Na
IKZE wpłaty w skali roku nie mogą przekroczyć 1,2-krotności przeciętnego prognozowanego wynagrodzenia i w 2021 r. limit ten wynosi 6310,80 zł. Możliwe jest posiadanie równolegle IKE oraz IKZE.
Różnice dotyczą również wypłaty środków gromadzonych na koncie. Zasadniczo środki zgromadzone na IKZE podlegają wypłacie po ukończeniu 65. roku życia i spełnieniu warunku dokonywania wpłat na konto przez co najmniej 5 lat kalendarzowych. Wypłata środków następuje jednorazowo lub ratalnie (przez co najmniej 10 lat lub, jeśli okres oszczędzania był krótszy, adekwatnie do jego długości). Wypłacone środki będą obciążone zryczałtowanym podatkiem w wysokości 10 proc. Możliwa jest wcześniejsza wypłata zgromadzonych na
IKZE środków, jednak wówczas oszczędzający otrzyma je wyłącznie w całości i będą one musiały być uwzględnione w rozliczeniu podatkowym jako przychód.
Pracownicze plany kapitałowe (PPK)
Od 2019 r. sukcesywnie kolejne przedsiębiorstwa wdrażają nowy produkt III filaru, jakim są pracownicze plany kapitałowe. To model oszczędzania na czas jesieni życia, w którym biorą udział pracodawca, pracownik oraz państwo. Zgodnie z zapisami ustawy pracodawca musi zapisać do PPK każdego pracownika między 18. a 55. rokiem życia, jednak od uczestnictwa w programie istnieje możliwość odwołania. Pracownik taką rezygnację składa w formie pisemnej do pracodawcy, który zobowiązany jest poinformować o tym instytucję prowadzącą PPK.
Środkami zgromadzonymi w PPK mogą zarządzać – według ustawy – fundusze inwestycyjne zarządzane przez towarzystwo funduszy inwestycyjnych umieszczone w ewidencji PPK, fundusze emerytalne zarządzane przez Powszechne Towarzystwo Emerytalne (PTE) oraz zakłady ubezpieczeń umieszczone w ewidencji PPK. W marcu 2021 r. było to łącznie 20 instytucji finansowych.
Oszczędności na koncie w ramach PPK budowane są poprzez regularne, comiesięczne wpłaty. W formie podstawowej wynosi ona 3,5 proc. wynagrodzenia pracownika brutto – pracodawca wpłaca co miesiąc środki w wysokości 1,5 proc., a pracownik – 2 proc. wynagrodzenia brutto. Maksymalnie wpłata może wynieść łącznie nawet 8 proc. wynagrodzenia pracownika brutto, a to za sprawą wpłat dodatkowych. Oprócz wpłaty podstawowej, pracodawca może uiścić dodatkową sumę, nieprzekraczającą 2 proc. wynagrodzenia pracownika. Wpłata dodatkowa w przypadku pracownika wynosi do 2,5 proc. jego wynagrodzenia brutto. Ze strony państwa uczestnik PPK może liczyć na dwie formy wsparcia. Pierwsza z nich to jednorazowa opłata powitalna w wysokości 250 zł dla uczestnika, który rozpoczął oszczędzanie w ramach planu i jest jego uczestnikiem przez co najmniej 3 miesiące. Druga to dopłaty roczne w wysokości 240 zł dla uczestników, którzy w poprzednim roku kalendarzowym zgromadzili na rachunkach PPK kwotę co najmniej równą wpłatom podstawowym od 6-krotności minimalnej pensji (w 2021 r. to 588 zł).
Kiedy możemy wypłacić oszczędności gromadzone w ramach PPK? Zasadniczo plany przewidziane są jako dodatkowe wsparcie na czas emerytury. Wypłacając środki po ukończeniu 60. roku życia, możesz zdecydować się na wypłatę ratalną lub jednorazową. W przypadku rat istnieją dwie możliwości. Pierwsza – otrzymasz jednorazowo 25 proc. oszczędności, a pozostałe 75 proc. w formie ratalnej (w minimum 120 ratach), druga – 100 proc. zgromadzonych środków zostanie wypłaconych w minimum 120 ratach. Obie formy wypłaty ratalnej są zwolnione z podatku od zysków kapitałowych. W przypadku wypłaty jednorazowej środków lub wypłaty w mniejszej niż 120 liczbie rat należy liczyć się z koniecznością zapłaty podatku od zysków kapitałowych.
Możliwa jest także wypłata zgromadzonych środków przed 60. rokiem życia. Bez podania przyczyny możemy wycofać wszystkie oszczędności z PPK, jednak należy pamiętać, że ich suma będzie pomniejszona o wpłaty ze środków publicznych (wpłaty powitalnej i dopłat rocznych), 30 proc. środków wpłaconych przez pracodawcę oraz obciążona podatkiem od zysków kapitałowych. W szczególnym przypadku poważnej choroby uczestnika PPK, jego współmałżonka lub dziecka możliwa jest wypłata do 25 proc. zgromadzonych środków (w ratach lub jednorazowo). Wypłata taka jest zwolniona z podatku od zysków kapitałowych i nie podlega zwrotowi. Jeśli nie ukończyliśmy 45. roku życia, możliwa będzie wypłata do 100 proc. zgromadzonych środków na cele mieszkaniowe, związane z pokryciem wkładu własnego do kredytu hipotecznego. Pieniądze te należy jednak zwrócić w ciągu 15 lat.
Co się dzieje ze środkami zgromadzonymi w ramach PPK w przypadku śmierci uczestnika programu? Uczestnik może wskazać, podobnie jak w IKE czy PPE, osobę lub osoby uprawnione do wypłaty zebranych oszczędności, jednak nie zawsze otrzyma ona całość środków. Jeśli uczestnik w chwili śmierci był w związku małżeńskim, wówczas współmałżonek otrzyma połowę środków objętych małżeńską wspólnotą majątkową. Jeśli uczestnik PPK nie wskaże osób uprawnionych, wówczas środki (nieprzypadające małżonkowi z racji wspomnianej zasady) trafiają do spadkobierców.
Stopa zastąpienia – co to jest?
Stopa zastąpienia to ważny wskaźnik, dzięki któremu możemy dość ogólnie oszacować wysokość swojej emerytury. Jest to – w pewnym uproszczeniu – relacja wysokości przeciętnej emerytury do wysokości przeciętnego wynagrodzenia. Na wysokość stopy zastąpienia wpływ ma wiele czynników wynikających zarówno z konstrukcji systemu emerytalnego, wieku emerytalnego i demografii.
Według danych Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (ang. Organisation for Economic Cooperation and Development; OECD) przedstawionych w raporcie „Pensions at a Glance 2019”, stopa zastąpienia w Polsce, liczona dla osób, które w 2019 r. rozpoczęły pracę, wynosi – dla przeciętnie zarabiających – 35,1 proc. To jeden z najniższych wyników wśród badanych przez OECD krajów. Niższa stopa zastąpienia w Europie jest tylko w Wielkiej Brytanii i na Litwie. Średnia dla krajów OECD wynosi ok. 58 proc.
Co to oznacza w praktyce? To, że osoba, która rozpoczęła pracę w 2019 r. i zarabiać będzie 5 tys. zł, otrzyma po osiągnięciu wieku emerytalnego (pod warunkiem stałego zatrudnienia przez cały okres aktywności zawodowej) ok. 1750 zł emerytury.
ZUS wskazuje, że aktualna stopa zastąpienia w Polsce wynosi ok. 54 proc. (dane przedstawione w 2019 r.), ale podkreśla jednocześnie, że wraz z upływem czasu będzie ona istotnie maleć. Według prognoz głównego ekonomisty ZUS, w 2080 r. stopa zastąpienia w Polsce może wynieść nieco ponad 23 proc. Również OECD w omówieniu wspomnianego wcześniej raportu wskazuje, że stopy zastąpienia oparte o przepracowany w całości wiek produkcyjny będą w większości krajów OECD maleć w kolejnych dekadach.
Sytuacja finansowa polskich seniorów
Jak wynika z danych przedstawionych w raporcie Głównego Urzędu Statystycznego, przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny w gospodarstwie domowym emerytów wynosił w 2019 r. nieco ponad 1863 zł. Z kolei miesięczne wydatki na 1 osobę to suma ok. 1346 zł. Nieznacznie ponad 28 proc. tej kwoty to wydatki na żywność i napoje. Niewiele mniejszy odsetek to wydatki związane z użytkowaniem mieszkania (21,2 proc.). Na trzecim miejscu wśród miesięcznych wydatków seniorów znalazły się wydatki na zdrowie (8,1 proc.).
W raporcie GUS można znaleźć informację, że 3,6 proc. miesięcznych wydatków emerytów stanowi wsparcie innych gospodarstw domowych (według szacunków to statystycznie ok. 50 zł). Dane przedstawione w innym raporcie – „InfoSenior 2020” – publikowanym przez Związek Banków Polskich (ZBP), wskazują, że 12 proc. seniorów wspiera regularnie swoje dzieci i wnuki „mniejszymi kwotami” nie częściej niż raz w miesiącu, zaś wsparcie „większymi kwotami” deklaruje tylko 3 proc. badanych. Ponadto niemal co trzeci senior (30 proc.) twierdzi, że wspiera finansowo dzieci i wnuki „od czasu do czasu, przy większych niespodziewanych wydatkach”.
O jakich kwotach mowa? Nieco ponad połowa seniorów wspiera dzieci i wnuki kwotą nie wyższą niż 300 zł miesięcznie (przy czym ok. 38 proc. z nich kwotą niższą niż 100 zł), a 11 proc. kwotą wyższą niż 500 zł.
Z raportu GUS wynika, że ponad 37 proc. seniorów ocenia sytuację materialną swojego gospodarstwa domowego jako dobrą lub raczej dobrą, a ponad 53 proc. jako przeciętną. Jednocześnie, na co wskazuje raport ZBP, 64 proc. polskich seniorów nie ma potrzeby korzystania z pomocy finansowej dzieci i wnuków. Przyznaje się do niej tylko 11 proc. badanych osób po 65. roku życia, przy czym znaczna ich część z takiej pomocy korzysta tylko przy większych wydatkach.
Senior w banku
Korzystanie przez seniorów z produktów bankowych dość szczegółowo przedstawione jest w raporcie Związku Banków Polskich „InfoSenior 2020”. Z zamieszczonego w opracowaniu badania zleconego przez Warszawski Instytut Bankowości (WIB) wynika, że niemal 90 proc. osób powyżej 65. roku życia posiada rachunek osobisty oraz korzysta z karty płatniczej. Autorzy raportu zwracają uwagę, że odsetek osób starszych posiadających kartę wzrósł bardzo szybko, ponieważ w 2018 r. używanie „plastikowego pieniądza” deklarowała jedynie połowa badanych seniorów. Co więcej, 70 proc. posiadających kartę płatniczą twierdzi, że korzysta z niej „bardzo często”, a kolejne 18 proc. – „często”.
O tym, że polscy seniorzy otwarci są na innowacje, świadczyć może także wysoki, 80-proc. odsetek korzystających z bankowości elektronicznej lub mobilnej. Jednocześnie tylko 6 proc. ankietowanych, pytanych o to, co sprawiło im największy problem w kontakcie z bankowością, wskazało trudności w obsłudze e-bankowości. Dużą aktywność seniorów w przestrzeni bankowości elektronicznej wskazywały badania przeprowadzone na potrzeby poprzedniej wersji raportu – „InfoSenior 2019”. Wówczas korzystanie z bankowości internetowej przynajmniej raz w tygodniu deklarowało 68 proc. ankietowanych, przy czym zdecydowanie najczęściej wybieraną e-usługą było wykonywanie przelewów.
Nieco mniejszy odsetek ankietowanych w ramach badania WIB seniorów deklaruje korzystanie z produktów oszczędnościowych. Nieco ponad połowa deklaruje posiadanie konta oszczędnościowego, a 30 proc. lokaty. Pytani przez autorów raportu „InfoSenior 2020” pracownicy banków twierdzą w większości, że wśród seniorów zainteresowanie produktami oszczędnościowymi wzrosło (należy jednak pamiętać, że badanie dotyczy okresu przed pandemią COVID-19). Dodatkowo, z ankiety przeprowadzonej wśród pracowników banków wynika, że seniorzy chętnie korzystają z lokat i kont oszczędnościowych.
Zdecydowanie mniej osób po 65. roku życia korzysta z kredytów – 28 proc. ankietowanych seniorów zadeklarowało korzystanie z kredytu gotówkowego lub pożyczki, a tylko 6 proc. z kredytu hipotecznego. Bardzo zbliżone wyniki można zaobserwować w raporcie z roku 2019.
Warto zaznaczyć, że według badań przeprowadzonych dla WIB 16 proc. seniorów jest zdania, że oferta produktów dedykowanych osobom starszym przez instytucje finansowe jest niewystarczająca. Jednocześnie ankietowani przez ZBP bankowcy w większości byli zdania, że zainteresowanie produktami oszczędnościowymi wśród seniorów wzrosło.
Bezpieczeństwo w świecie realnym i wirtualnym
Niepokojącym i bulwersującym zjawiskiem jest duża liczba przestępstw, których ofiarami padają osoby starsze, zarówno w świecie realnym, jak i wirtualnym. Problem przestępczości przeciwko seniorom aktywnie od kilku lat podnoszony jest w debacie publicznej, jednak niemal codziennie kroniki kryminalne informują o dokonywanych oszustwach czy kradzieżach wymierzonych w osoby starsze.
„W kilku ostatnich latach seniorzy najczęściej padali ofiarami kradzieży, włamań i oszustw. Przestępcy wykorzystują łatwowierność i obniżony poziom czujności starszych i samotnych osób” – informowali w 2019 r. policjanci z Biura Prewencji Komendy Głównej Policji (KGP). Wskazywali, że szczególnie częste są oszustwa dokonywane metodą „na wnuczka” lub „na policjanta”, a wśród pokrzywdzonych takimi działaniami przestępczymi ok. 80 proc. stanowią osoby powyżej 70. roku życia.
Sposób działania przestępców wykorzystujących metodę „na wnuczka” opiera się na rozmowie telefonicznej z osobą starszą i przekonaniu jej, że bliska jej osoba np. znalazła się w trudnej sytuacji życiowej i potrzebuje pieniędzy, by uniknąć nieprzyjemnych konsekwencji, lub stoi w obliczu korzystnego przedsięwzięcia, do którego konieczna jest dodatkowa gotówka.
„Celem działania jest przekonanie rozmówcy o konieczności natychmiastowej pomocy. Następnie [oszust] stara się ustalić, ile oszczędności ma babcia w domu czy w banku. Jeżeli jest to zadowalająca dla niego kwota, prosi o spakowanie pieniędzy. Natomiast jeżeli kwota jest niewystarczająca, wysyła ją po pieniądze np. do bankomatu, znajomych, sąsiadów lub banku. Jeżeli rozmówca posiada duże oszczędności w banku, [przestępca] namawia do ich wypłacenia. Oszust prosi o przygotowanie gotówki lub przelanie pieniędzy na wskazane konto bankowe. Zazwyczaj są to konta firm zajmujących się szybkimi międzynarodowymi transferami gotówki. W przypadku odbioru gotówki przysyła »zaufaną osobę«, argumentując to brakiem możliwości osobistego odbioru” – informują policjanci z KGP.
Policja ostrzega również przed przestępstwami „na gazownika”. Polegają one na wejściu do domu osoby podającej się np. za inkasenta, pracownika spółdzielni mieszkaniowej, fachowca, pracownika opieki społecznej, która następnie, wykorzystując nieuwagę lub odwracając uwagę mieszkańca, dokonuje kradzieży zgromadzonych w mieszkaniu oszczędności lub kosztownych przedmiotów.
Funkcjonariusze przestrzegają, by osoby starsze nie wpuszczały do mieszkania osób nieznajomych, a także nie przechowywały w domach dużej ilości gotówki. Zalecają wzmożenie czujności, gdy ktoś, kogo nie znają, zwraca się o pożyczkę lub przekazanie pewnej kwoty pieniędzy.
Niebezpieczeństwa czyhają na osoby starsze lecz tylko w świecie realnym, ale także w internecie. Seniorzy coraz chętniej korzystają z rozwiązań cyfrowych, co pokazują przytoczone wcześniej dane z raportu „InfoSenior 2020” Związku Banków Polskich. Internetowa aktywność seniorów może jednak być narażona na działania przestępcze.
W 2020 r. ruszyła kampania „Seniorze – spotkajmy się w sieci”, realizowana przez Ministerstwo Cyfryzacji i Państwowy Instytut Badawczy NASK we współpracy z Warszawskim Instytutem Bankowości, mająca na celu edukację osób starszych w zakresie bezpiecznego korzystania z internetu.
W ramach kampanii opublikowano przewodnik dla seniorów, przedstawiający najczęstsze metody oszustw internetowych, których ofiarami mogą paść osoby starsze. Zasadniczo podzielono je na dwie grupy – oszustwa oparte na grze na emocjach oraz na wykorzystaniu zaufania do instytucji.
Do pierwszej grupy autorzy przewodnika zaliczyli oszustwa, w których przestępca prosi o wsparcie finansowe, często podszywając się pod osoby bliskie. Do tego typu działań należą m.in. wspomniane już oszustwa „na wnuczka” w swojej internetowej wersji czy częste w ostatnich latach oszustwa metodą „na kod”, która bazuje na zyskującej popularność płatności przy użyciu kodu.
„Wyobraź sobie, że dostajesz wiadomość sms, w której znajomy napisał, że potrzebuje jednorazowego, niewielkiego wsparcia finansowego i prosi o przesłanie kodu ze specjalnej aplikacji bankowej, służącej do szybkich płatności. Gdy podamy mu kod, szybko okazuje się, że z konta zniknęła duża kwota, a nasz znajomy, którego tożsamość została wykorzystana przez złodzieja, nie wie nic o całym zajściu…” – tak sposób działania przestępców w metodzie „na kod” opisują twórcy poradnika dla seniorów. Radzą, by w przypadku otrzymania takiej wiadomości zweryfikować, czy rzeczywiście kontaktuje się z nami nasz znajomy, a jeśli już przesłaliśmy kod – skontaktować się ze swoim bankiem.
Oszustwa bazujące na zaufaniu do instytucji polegają na tym, że przestępcy podszywają się pod instytucje państwa, administrację skarbową czy banki i rozsyłają wiadomości z linkiem, w który – według ich wskazań – powinniśmy kliknąć. Nie należy tego robić – wówczas może zostać na naszym urządzeniu zainstalowane szkodliwe oprogramowanie, które pomoże przestępcom m.in. uzyskać dostęp do naszego elektronicznego konta bankowego. Gdy otrzymamy taką wiadomość, warto skontaktować się z instytucją, która ma być jej rzekomym nadawcą, i zweryfikować, czy rzeczywiście dokonała takiej wysyłki. Autorzy poradnika w grupie przestępstw wykorzystujących zaufanie do instytucji opisują także oszustwo metodą „spywindow” (pol. okno szpiegowskie).
„Oszust, podając się za pracownika banku, zachęca do otworzenia teoretycznie bezpiecznego dokumentu. Żeby to zrobić, musimy podać nasze dane do logowania. Spywindow przesyła te dane oszustowi, a do nas przychodzi fałszywe potwierdzenie autoryzacji” – czytamy w poradniku dot. metod oszustw w sieci.
Sposobów działania cyberoszustów jest jednak znacznie więcej i ich kompleksowe omówienie wymagałoby dużej, odrębnej publikacji. Zasygnalizowaliśmy najczęstsze z nich i przedstawiamy kilka najważniejszych zasad, których należy przestrzegać, aby nie stać się ofiarą internetowego przestępstwa.
Stosuj zasadę ograniczonego zaufania. Jeśli cokolwiek wzbudza twoje podejrzenia, zweryfikuj to lub skontaktuj się z kimś z rodziny lub znajomych w celu opowiedzenia o zaistniałej sytuacji.
Dopóki nie jesteś pewien autentyczności wysłanej wiadomości, nie podejmuj żadnych działań w niej zalecanych.
Nie instaluj na swoich urządzeniach oprogramowania, które pochodzi z niepewnego źródła. Stosuj wysokiej jakości oprogramowanie antywirusowe i regularnie skanuj urządzenie, z którego korzystasz.
Nie udostępniaj w internecie wrażliwych danych.
Zmieniaj hasła dostępu do serwisów społecznościowych, skrzynki mejlowej czy bankowości elektronicznej, jeśli masz jakiekolwiek podejrzenie, że ktoś niepowołany mógł je poznać. Do logowania w każdej z usług stosuj różne hasła.
***
W tekście omówiliśmy ogólnie konstrukcję polskiego systemu emerytalnego, opierającego się na trzech filarach – indywidualnym koncie ubezpieczonego w ZUS, subkoncie w ZUS oraz OFE i dobrowolnym trzecim filarze, w którym dostępne są takie produkty i rozwiązania, jak PPE, IKE, IKZE czy PPK. Szczegółowo omówiliśmy produkty trzeciego filaru, wskazując specyfikę każdego z nich. Wyjaśniliśmy, co to jest stopa zastąpienia i porównaliśmy, jak wygląda ona w Polsce na tle innych krajów UE. Przyjrzeliśmy się również sytuacji finansowej polskich seniorów i tego, w jaki sposób korzystają z usług bankowych. Na koniec – przedstawiliśmy potencjalne zagrożenia, jakie mogą czyhać na seniorów i w jaki sposób można im przeciwdziałać. Mamy nadzieję, że ta wiedza okaże się pomocna przy wyborze sposobu oszczędzania na przyszłą emeryturę, a dla seniorów – stanie się cennym poradnikiem, jak nie paść ofiarą przestępców zarówno w świecie realnym, jak i w internecie.
SUBSKRYBUJ aby mieć dostęp do wszystkich tekstów gpcodziennie.pl
Miesięczny dostęp do wszystkich treści serwisu gpcodziennie.pl.
Masz już subskrypcję? Zaloguj się
* Masz pytania odnośnie subskrypcji? Napisz do nas prenumerata@gpcodziennie.pl
